Miasta-ogrody jutra

Współczesnemu Europejczykowi trudno sobie wyobrazić warunki panujące w miastach XIX wieku. Przeludnienie i brak mieszkań znaczyły co innego niż dziś – robotnicze mieszkanie składało się zwykle z jednej izby zamieszkiwanej przez całą dużą rodzinę. Mieszkania były ciemne, niedogrzane i wilgotne, a powietrze gęste od dymu niezliczonych kominów. Takie lokum i zakup żywności pochłaniały większość dochodów. Pod koniec XIX wieku Wielka Brytania była potęgą militarną i gospodarczą, miejscem najbardziej dynamicznego rozwoju techniki. A jednocześnie liczba ubogich w samym tylko Londynie sięgała według niektórych szacunków 4 milionów osób. Problemu nie sposób było nie zauważyć, ale zakładanie przytułków i sierocińców niewiele zmieniło.

W tym pełnym kontrastów Londynie 1898 roku ukazała się książka „Jutro: pokojowa ścieżka do rzeczywistej reformy” („To-Morrow: A Peaceful Path to Real Reform”). Jej autorem był Ebenezer Howard, stenografista zarabiający na życie zapisywaniem obrad brytyjskiego parlamentu. Nie miał architektonicznego wykształcenia, ale lektury i kontakty z londyńskimi wolnomyślicielami pozwoliły mu nadrobić ten brak. Jego pasją stało się poszukiwanie nowego, doskonalszego środowiska życia. W swojej jedynej książce przedstawił wady i zalety życia w mieście i na wsi. W odróżnieniu od wielu konserwatystów nie idealizował wiejskiego życia, pisał nie tylko o trudniejszym dostępie do rozrywek i kultury, ale też niższych płacach, długim dniu roboczym i mało rozwiniętej infrastrukturze. Optymalnym rozwiązaniem miało być połączenie zalet jednej i drugiej strony. Brzmiało to jak utopia, ale na marzeniach się nie skończyło. O książce i sformułowanych w niej ideach zaczęło być głośno, a Howard znalazł zamożnych zwolenników, którzy umożliwili realizację jego pomysłów.

Nowoczesne miasto idealne

W swojej książce, wznawianej pod krótszym i bardziej chwytliwym tytułem „Miasta ogrody jutra” brytyjski myśliciel szczegółowo opisał koncepcję nowego typu miasta. Pomyślane było ono jako przeciwwaga dla metropolii – kilka takich ośrodków miało otaczać gęsto zabudowane centrum. Wielkie miasto i jego satelity powinny być dobrze skomunikowane, co w czasach Howarda oznaczało wydajne połączenia kolejowe. Samo miasto ogród miało mieć średnią wielkość, mieszcząc wygodnie ok. 30 tys. mieszkańców. Poszczególne strefy rozplanowano koncentrycznie, przy czym w centrum położony miał być duży park i wieniec ogrodów, a dookoła niego krąg budynków użyteczności publicznej i sześć stref o określonych funkcjach. Miasto powinno być kompletne i w dużej mierze samowystarczalne, z zakładami zapewniającymi pracę, terenami rolniczymi i wygodnymi mieszkaniami. Dla lepszego wykorzystania gruntów zabudowa miała być wielorodzinna, ale niewysoka. Niższa niż w mieście cena ziemi dawała możliwość urządzania większych mieszkań, wyznaczania terenów zielonych, w tym ogródków. Te ostatnie nie służyły tylko ozdobie, sadzone przy domu warzywa były ważnym uzupełnieniem diety i stawały się źródłem widocznych oszczędności w domowym budżecie.

Ogrody wokół Londynu

W 1899 roku Howard założył Stowarzyszenie Miast Ogrodów, a już w 1904 rozpoczęły się prace związane z budową pierwszego miasta nowego typu, Letchworth pod Londynem. Pieniądze pochodziły od zamożnych inwestorów, pomysłodawca musiał więc zrezygnować z najdalej idących, zbyt niepokojąco socjalistycznych nowości, takich jak wspólnotowa własność nowych budynków. Mimo wysiłków projektanta wśród mieszkańców nie było zbyt wielu ubogich robotników, przeważali ci lepiej sytuowani, z klasy średniej. Niemniej Pierwsze Miasto Ogród zachowało wiele pierwotnych założeń i wywarło duże wrażenie na współczesnych. W dodatku pomysł sprawdził się pod względem finansowym, nic więc dziwnego, że realizację uznano za sukces. Idee Howarda krążyły już w Europie, inspirując architektów z wielu krajów.

Miasta-ogrody w Polsce

Choć żadne polskie miasto nie mogło równać się wielkością z brytyjską metropolią, problemy były podobne. Idee Howarda trafiły na podatny grunt i podjęto próbę ich realizacji. Najbardziej oczywistym wyborem miejsca były okolice Warszawy. Dziś co najmniej dwie podwarszawskie miejscowości, Milanówek i Podkowa Leśna, określają się oficjalnie jako miasto ogród, a podobne cechy ma także kilka innych, m.in. Komorów i Konstancin-Jeziorna. Wszystkie te miejscowości położone były w promieniu 30 km od centrum miasta. W dwudziestoleciu międzywojennym była to dość znaczna odległość, od tego czasu stołeczne granice znaczenie się jednak przesunęły.

Podkowa Leśna, najbardziej znana w Polsce realizacja pomysłów Howarda, założona została w połowie lat 20. XX wieku. 

Spółka Miasto Ogród „Podkowa Leśna” zachowała wiele elementów brytyjskiej koncepcji. Miejscowość połączona jest ze stolicą linią kolejki, stację otaczają kręgiem koncentryczne aleje, ogrody są duże i pełne zieleni. Całość jest niewielka, raptem 10 kilometrów kwadratowych, około 4 tys. mieszkańców. Ci ostatni mogą cieszyć się kontaktem z przyrodą, a równocześnie bliskością wielkiego miasta. Dojazd koleją zajmuje ok. 40 minut, a więc mniej niż podróż samochodem z niektórych dzielnic samej Warszawy do śródmieścia w godzinach szczytu. To wygodne miejsce do życia pełne zieleni miejskiej i wielu udogodnień – ale nigdy nie spełniało założeń brytyjskiego pomysłodawcy.

Domy i mieszkania w Podkowie były po prostu za drogie na robotniczą kieszeń, od początku mieszkali w nich ludzie zamożni. Nie było więc potrzeby, by budować fabryki-miejsca pracy ani przydomowe poletka. W mniejszym czy większym stopniu podobnie było także w pozostałych miastach ogrodach dwudziestolecia. Nie znaczy to jednak, że sama idea była zła – jej elementy można zauważyć w wielu najlepszych osiedlach wybudowanych w XX wieku. A te, które na pierwszy i drugi rzut oka z ogrodami nie mają nic wspólnego, próbują to zrekompensować choćby nazwą.